কাৰ্বন আৰু তাৰ যৌগ | দশম শ্ৰেণী | বিজ্ঞান | অধ্যায় 4

প্ৰশ্নাৱলী, Page No- 61

1. কার্বন ডাই অক্সাইডৰ (CO₂) ৰ ইলেক্ট্রন বিন্দু গঠন কি হব?

উত্তৰ :– কার্বন ডাই অক্সাইডৰ (CO₂) ৰ ইলেক্ট্রন বিন্দু গঠন –

2. আঠোটা ছালফাৰ পৰমাণুৰে গঠিত এটা ছালফাৰ অণুৰ ইলেকট্রন বিন্দু গঠন কি হব?
(ইঙ্গিত – আঠটাকৈ ছালফাৰ পৰমাণু এটা বলয় আকৃতিত আছে।)

উত্তৰ :- ছালফাৰ অণুৰ ইলেকট্রন বিন্দু গঠন –

প্ৰশ্নাৱলী, Page No- 68

1. পেন্টেনৰ বাবে কেইটা গঠন সমযােগী আঁকিব পাৰিবা ?

উত্তৰ :- পেন্টেনৰ বাবে তিনিটা গঠন সমযােগী আঁকিব পাৰি –

2. কার্বনৰ কোন দুটা ধৰ্মৰ বাবে আমি আমাৰ চাৰিওফালে অজস্র কার্বন -যৌগ পাওঁ ?

উত্তৰ :- সহযোজী বান্ধনীৰ ধৰ্মৰ বাবে কাৰ্বনে অজস্ৰ যৌগ গঠন কৰিব পাৰে ৷ কাৰ্বনৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰত্যক্ষ কৰা দুটা প্ৰধান ধৰ্ম হ’ল –

• কেটিনেচন – কাৰ্বনে নিজৰ মাজতে বান্ধনি সৃষ্টি কৰি বৃহৎ সংখ্যক অণু গঠন কৰিব পাৰে ৷
• চতুৰ্সহ যোজ্যতা – যিহেতু কাৰ্বনৰ যোজ্যতা চাৰি গতিকে ই আন চাৰিতা কাৰ্বন অথবা অন্য একযোজী মৌলৰ পৰমাণুৰ লগত সহযোজী বান্ধনী গঠন কৰিব পাৰে ৷

3. চাই’ক্লপেন্টেনৰ সংকেট আৰু ইলেক্ট্রনীয় বিন্দু গঠন লিখা।

উত্তৰ :- চাইক্লʼপেন্টেনৰ সংকেট – C₅H₁₀

4. তলৰ যৌগবােৰৰ গঠন আঁকি দেখুওৱা—

(i) ইথানয়িক এছিড (CH₃COOH)

উত্তৰ :-

(ii) ব্রম’পেন্টেন* (C₅H₁₁Br)

উত্তৰ :-

(iii) বিউটান’ন

উত্তৰ :-

(iv) হেক্সানেল

উত্তৰ :-

*ব্রম’পেন্টেনৰ সমযােগী সম্ভৱনে?

উত্তৰ :- ব্রম’পেন্টেনৰ সমযােগী সম্ভৱ ৷

6.তলৰ যৌগবােৰৰ নাম লিখা —

উত্তৰ :-

(i) ব্ৰম’ইথেন (Bromoethane)

(ii) মিথানেল (Methanal)

(iii) হেক্সাইন (1 – Hexyne)

প্ৰশ্নাৱলী, Page No – 71

1. ইথানলক ইথানয়িক এচিডলৈ ৰূপান্তৰ কৰাটো কিয় এটা জাৰণ বিক্রিয়া?

উত্তৰ :- ইথানল জাৰিত হৈ ইথানয়িক এচিদলৈ ৰূপান্তৰ হয় ৷ অৰ্থাৎ ৰূপান্তৰৰ প্ৰক্ৰিয়াত ইথানলত অক্সইজেন যোগ হয় ৷ সেইবাবে ইথানলক ইথানয়িক এচিডলৈ ৰূপান্তৰ কৰাটো এটা জাৰণ বিক্রিয়া ৷

2. লােহা জোৰা দিয়া সময়ত (welding) অক্সিজেন আৰু ইথাইন দহন কৰা হয়। ইথাইনৰ লগত বায়ু কিয় ব্যৱহাৰ কৰা নহয় ?

উত্তৰ :- যিহেতু ইথাইন এবিধ অসংপৃক্ত হাইড্ৰ’কাৰ্বন ইয়াক দহন কৰিলে ক’লা ধোৱাযুক্ত হালধীয়া শিখা উৎপন্ন হয় ৷ বায়ুৰ লগত দহনৰ ফলত ই সম্পূৰ্ণ দাহিত নহয় ৷ এনে শিখাৰ লোহা জোৰা দিব পৰা অতি উচ্চ উষ্ণতা সৃষ্টি নহয় ৷ অক্সিজেনৰ উপস্থিতিত ইথাইনৰ দহন ঘটালে ই সম্পূৰ্ন দহন হয় আৰু অমলীন নীলা অতি উচ্চ উষ্ণতাযুক্ত শিখা উৎপন্ন কৰে ৷ সেয়েহে লােহা জোৰা দিয়া সময়ত (welding) অক্সিজেন আৰু ইথাইন দহন কৰা হয়।

প্ৰশ্নাৱলী, Page No – 74

1. পৰীক্ষাৰ সহায়ত এলক’হল আৰু কাৰ্বক্সিলিক এছিডৰ মাজৰ প্ৰভেদ কিদৰে দেখুৱাব পাৰি?

উত্তৰ :- ছডিয়াম হাইড্রাকার্বনেট পৰীক্ষাৰ দ্বাৰা এলকহ’ল আৰু কাৰ্বক্সিলিক এছিডৰ মাজৰ প্ৰভেদ দেখুৱাব পৰা যায়। দুটা পৃথক পৰীক্ষানলীত এলকহল আৰু কাৰ্বক্সিলিক এছিড লৈ দুয়োটাতে ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জেন কার্বনেটৰ এক জুলীয়া দ্ৰৱ মিহলোৱা হ’ল। এলক’হলে ছ’ডিয়াম হাইড্ৰ’জেন কার্বনেট (NaHCO₃) সৈতে কোনো বিক্ৰিয়া নকৰিলে কিন্তু কার্বক্সিলিক এছিড থকা পৰীক্ষানলীটোত কাৰ্বন ডাই-অক্সাইডৰ নিৰ্গমনৰ বাবে বুৰবুৰণি দেখিবলৈ পোৱা যাব। কার্বন ডাই-অক্সাইডে(CO₂) চূণ পানীক ঘোলা কৰে ।

2. জাৰক দ্রব্য কি?

উত্তৰ :- যিবোৰ দ্ৰব্যই আন যৌগক অক্সিজেন দিবলৈ সক্ষম তাকে জাৰক দ্ৰব্য বুলি কোৱা হয়। উদাহৰণস্বৰূপেঃ ক্ষাৰীয় পটাছিয়াম পাৰমেংগানেট (KMnO₄)

প্ৰশ্নাৱলী, Page No – 76

1. অপমাৰ্জক ব্যবহাৰ কৰি পানী কঠিন হয়নে নহয় ক’ব পাৰিবানে ?

উত্তৰ :- নোৱাৰিম । কাৰণ অপমাৰ্জকে কোমল বা কঠিন উভয় পানীৰ লগতে ফেন উৎপন্ন কৰে । গতিকে পানী কঠিন নে কোমল ক’ব পৰা টান ।

2. কাপোৰ ধুবলৈ মানুহে বিভিন্ন পদ্ধতি অৱলম্বন কৰে। সাধাৰণতে চাবোন ঘঁহি কাপোৰখন শিল এচলাভ থুকুছে বা ভৰিৰে গচকে,ব্ৰাছ কৰে নাইবা কাপোৰ ধোৱা যন্ত্ৰত (washing machine) ভাই জোকাৰি দিয়ে । কাপোৰ পৰিষ্কাৰ কৰিবলৈ কিয় জোকাৰিব লাগে ?

উত্তৰ :- লেতেৰা কাপোৰৰ গ্ৰিজ বা তেল জাতীয় কণা থাকে । পানীত তিয়াই চাবোন ঘঁহাৰ লগে লগে তাত মাইছেলি উৎপন্ন হয় । মাইছেলি বা কণাপূঞ্জবোৰে কাপোৰৰ পৃষ্ঠত থকা মলিক আগুৰি ধৰি ৰাখে । যেতিয়া কাপোৰখন পানীত জোকাৰি বা থুকুচি দিয়া হয় , তেতিয়া মলিসহ  মাইছেলিবোৰ পানীলৈ যায় আৰু কাপোৰখন পৰিস্কাৰ হৈ পৰে ।

কাৰ্বন আৰু তাৰ যৌগ

অনুশীলনী

1. ইথেন (C₂H₆) অণু এটাত

(a) 6 টা সহযােজী বান্ধনি আছে।
(b) 7 টা সহযােজী বান্ধনি আছে।
(c) ৪ টা সহযােজী বান্ধনি আছে।
d) 9 টা সহযােজী বান্ধনি আছে।

উত্তৰ :- (b) 7 টা সহযােজী বান্ধনি আছে।

2. চাৰিটা কার্বনৰ যৌগ বিউটান’নত থকা কার্যকৰী মূলক হ’ল—
(a) কার্বক্সিলিক এছিড
(b) এলডিহাইড
c) কিটন
(d) এলকহল

উত্তৰ :- c) কিটন

3. ৰন্ধনৰ সময়ত ব্যৱহৃত বৰ্তনৰ তলফালে (বাহিৰত) কলা পৰে কিয়নাে
(a) খাদ্য ভালদৰে নিসিজিল।
(b) ইন্ধন সম্পূৰ্ণৰূপে দহন নহয়।
(c) ইন্ধনটো সিক্ত। (d) ইন্ধনটো সম্পূর্ণকৈ দহন হয়।

উত্তৰ :- (b) ইন্ধন সম্পূৰ্ণৰূপে দহন নহয়।

4. CH₃Clৰ উদাহৰণ লৈ সহযােজী বান্ধনিৰ স্বৰূপ (nature) ব্যাখ্যা কৰা।

উত্তৰ :- দুটা পৰমাণুৰ মাজত ইলেকট্ৰনৰ ভাগ-বতৰা হৈ সৃষ্টি হোৱা বান্ধনিক সহযোজী বান্ধনি বোলে ৷

সহযোজী বান্ধনিৰে গঠন হোৱা এটা যৌগ হ’ল – CH₃Cl ৷

CH₃Cl ৰ ইলেকট্ৰনীয় বিন্দু গঠন –

কাৰ্বন পৰমানুৰ বহিৰতম কক্ষত চাৰিতা ইলেকট্ৰন থাকে ৷ হাইড্ৰ’জেন পৰমাণুৰ বহিৰতম কক্ষত এটা আৰু ক্ল’ৰিনৰ বহিৰতম কক্ষত সাতটা ইলেকট্ৰন থাকে ৷

সম্ভ্ৰান্ত গেছৰ ইলেকট্ৰন বিন্যাস লাভ কৰিবলৈ কাৰ্বনক চাৰিতা আৰু হাইড্ৰ’জেন আৰু ক্ল’ৰিনক এটাকৈ ইলেকট্ৰনৰ প্ৰয়োজন ৷

কাৰ্বনৰ চাৰিটা যোজক ইলেকট্ৰন তিনিটা হাইড্ৰ’জেন পৰমাণু আৰু এটা ক্ল’ৰিন পৰমাণুৰ যোজক ইলেকট্ৰনৰ লগত ভাগ বতৰা কৰি তিনিওটা পৰমাণুয়ে সম্ভ্ৰান্ত গেছৰ ইলেকট্ৰন বিন্যাস লাভ কৰে ৷

এইদৰে সৃষ্টি হোৱা সহযোজী বান্ধনিৰ ফলত CH₃Cl ৰ গঠন হয় ৷

5. তলত দিয়া বিলাকৰ ইলেক্ট্রন বিন্দু গঠন লিখা
(a) ইথানয়িক এচিড

উত্তৰ :-

(b) H₂S

উত্তৰ :-

(c) প্রপান’ন

উত্তৰ :-

(d) F₂

উত্তৰ :-

6. সমগণীয় শ্রেণী কাক বােলে? উদাহৰণ দি বুজাই লিখা।

উত্তৰ :- যি শ্ৰেণীৰ যৌগত একে কাৰ্য কৰী মূলক উপস্থিত থাকে সেই শ্ৰেণীটোক সমগণীয় শ্রেণী বােলে ৷

উদাহৰণ স্বৰূপে -এলকেনৰ শ্রেণীত এলক’হল কাৰ্যকৰী মূলক থাকিলে সমগণীয় শ্ৰেণীটো হ’ব – CH₃OH, C₂H₅OH, C₃H₇OH, C₄H₉OH ইত্যাদি ৷

7. ভৌতিক আৰু ৰাসায়নিক ধৰ্মৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ইথানল আৰু ইথানয়িক এছিডৰ পাৰ্থক্য লিখা ।

উত্তৰ :- ভৌতিক ধৰ্ম :

ইথানল	ইথানয়িক এছিড
সাধাৰণ গোন্ধ	উগ্ৰ গোন্ধ
গলনাংক 196 K	গলনাংক 290 K
উতলাংক 78.C	উতলাংক 118.C

ৰাসায়নিক ধৰ্ম :

ইথানল	ইথানয়িক এছিড
ইথানলৰ লিটমাছৰ বৰণ পৰিৱৰ্তন নহয় ।	ইথানয়িক এছিডে নীলা লিটমাছ ৰঙা কৰে ।
ইথানলে NaHCO3 ৰ লগত বিক্ৰিয়া নকৰে ।	ইথানয়িক এছিডে NaHCO3 লগত বিক্ৰিয়া কৰি CO2 গেছ উৎপন্ন কৰে ।

8. পানীত চাবোন দিলে কিয় ফেন উঠে ? বেলেগ দ্ৰাৱক যেনে ইথানলত ফেন উঠিবনে ? 

উত্তৰ :- পানীত চাবোন দিলে , ইয়াৰ উদাসীণ হাইড্ৰ’কাৰ্বন মূৰটোৱে পানীৰ ভিতৰফালে আৰু আধানযুক্ত মূৰ বাহিৰফালে ওলাই আহে । ইয়াক মাইচেলি (Mecelle) বোলে । মাইছেলি গঠনৰ বাবে পানীত ফেন উঠা দেখা যায় ।

ইথানলে চাবোনৰ লগত ফেন উৎপন্ন নকৰে । কিয়নো ইয়াত মাইছেলি গঠন নহয় ।

9. প্রায় সকলাে ক্ষেত্রতে কার্বন আৰু ইয়াৰ যৌগ ইন্ধন হিচাপে ব্যৱহাৰ হয়। কিয়?

উত্তৰ :- কার্বন আৰু ইয়াৰ যৌগ ইন্ধন হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰা হয় কাৰণ –

(i) কাৰ্বনৰ যৌগ বোৰৰ দহন ঘটালে উচ্চ তাপ লাভ কৰিব পাৰি ৷

(ii) সংপৃক্ত হাইড্ৰ’কাৰ্বনক অক্সিজেনৰ লগত দহন কৰিলে অমলিন নীলা শিখা লাভ কৰিব পাৰি ৷

(iii) কাৰ্বন আৰু তাৰ যৌগৰ কেল’ৰিফিক মান অতি উচ্চ ৷

10. কঠিন পানীত চাবোন ব্যৱহাৰ কৰিলে গেদ (Scum) কি দৰে সৃষ্টি হয় । ব্যাখ্যা কৰা ।

উত্তৰ :- কঠিন পানীত কেলছিয়াম আৰু মেগনেছিয়ামৰ দ্রৱণীয় লৱণ থাকে। যেতিয়া কঠিন পানীৰ লগত চাবোন ব্যৱহাৰ কৰা হয়। কঠিন পানীত থকা কেলছিয়াম আৰু মেগনেছিয়ামৰ আয়নে চাবোনত থকা দীর্ঘ শৃংখলযুক্ত কার্বক্সিলিক এছিড মূলকৰ লগত বিক্ৰিয়া কৰি দৈৰ দৰে বগা অদ্ৰৱণীয় অধঃক্ষেপ সৃষ্টি কৰে। ইয়াকে চাবোনৰ গেদ বুলি কোৱা হয় ৷

11. নীলা আৰু ৰঙা লিটমাছ কাগজেৰে চাবোন পৰীক্ষা কৰিলে কি দেখিবা ?

উত্তৰ :- চাবোন ক্ষাৰকীয় ধৰ্ম বিশিষ্ট বাবে ই ৰঙা লিটমাছ কাগজ নীলা কৰে আৰু নীলা লিটমাচ কাগজৰ বৰণ পৰিবৰ্তন নকৰে ।

12. হাইড্রজেনেচন মানে কি? ইয়াৰ ঔদ্যোগিক প্রয়ােগ লিখা।

উত্তৰ :- যি প্ৰক্ৰিয়াত অনুঘতকৰ উপস্থিতিত কোনো এটা যৌগৰ লগত হাইড্ৰ’জেন যোগ হয় তেনে প্ৰক্ৰিয়াক হাইড্রজেনেচন বোলে ৷

নিকেল অনুঘটকৰ উপস্থিতিত উদ্ভিদৰ তেল হাইড্ৰ’জেন যুক্ত কৰি বনস্পতি ঘি উৎপন্ন কৰা হয় ৷

13. তলৰ কোনবিলাকৰ হাইড্ৰ’কার্বনে যােগাত্মক বিক্রিয়া দেখুৱায় ?
C₂H₆, C₃H₈, C₃H₆, C₂H₂ আৰু CH₄

উত্তৰ :- অসংপৃক্ত হাইড্ৰ’কার্বনে যােগাত্মক বিক্রিয়া দেখুৱায় ৷ ইয়াত C₃H₆ আৰু C₂H₂ এ যােগাত্মক বিক্রিয়া দেখুৱাব ৷

14. মাখন (butter) আৰু খােৱাতেলৰ (cooking oil) মাজত পার্থক্য দেখুৱাব পৰা এটা পৰীক্ষা বর্ণনা কৰা।

উত্তৰ :- হাইড্ৰ’জেনেচন প্ৰক্ৰিয়াৰ সহায়ত মাখন (butter) আৰু খােৱাতেলৰ (cooking oil) মাজত পার্থক্য দেখুৱাব পৰি ৷

মাখনক হাইড্ৰ’জেনেচন কৰিব নোৱাৰি কাৰণ মাখনত সংপৃক্ত ফেটি এচিড থাকে ৷ আনহাতে খোৱা তেল নিকেল অনুঘটকৰ উপস্থিতিত হাইড্ৰ’জেন যুক্ত কৰি বনস্পতি ঘি উৎপন্ন কৰিব পাৰি ৷

15. চাবোনৰ মলি আঁতৰোৱাৰ প্ৰক্ৰিয়া (cleaning action)  ব্যাখ্যা কৰা ।

উত্তৰ :- চাবোনৰ অণু এটা ৰাসায়নিকভাৱে পৃথক দুটা অংশৰে তৈয়াৰী ।

(i) জলাকর্ষী বা জলস্নেহী পুচ্ছঃ এই অংশটো ধ্ৰুৱীয় মেৰু আৰু ই হাইড্ৰ’কাৰ্বনত দ্ৰৱীভূত হয়, কিন্তু ই পানীত অদ্ৰৱণীয় ।

(ii) জলঘৃণী পুচ্ছঃ এই অংশটো হ’ল আয়নীয় মূৰ থকা অনা ধ্ৰুৱীয় মেৰু। ই পানীত দ্ৰৱণীয় কিন্তু তেলত অদ্ৰৱণীয় ।

যেতিয়া এখন মলিন কাপোৰ চাবোন পানীত জুবুৰিয়াই দিয়া হয় মলিত থকা তেলবোৰ নিজেই জলঘৃণী অংশটোৰ সৈতে সংলগ্ন হৈ পৰে। ইয়াৰ ফলত অণুসমূহৰ এটা পুঞ্জৰ সৃষ্টি হয় য’ত জলঘৃণী পুচ্ছ পুঞ্জটোৰ ভিতৰৰ মূৰ কৰি আৰু আয়নীয় মেৰুবোৰ পুঞ্জটোৰ বাহিৰত থাকে। এনে ধৰণে পুঞ্জীভূত হোৱা গঠনক মাইছেল বা কণাপুঞ্জ বুলি কোৱা হয় যিয়ে তেল আৰু পানীৰ মাজত এক সেঁতুৰ দৰে ক্ৰিয়া কৰি এক সুস্থিৰ অবদ্ৰৱৰ সৃষ্টিত সহায় কৰে আৰু তেলেতীয়া মলিবোৰ মাইছেলৰ কেন্দ্ৰত আহি জমা হয়। মাইছেলবোৰ অবদ্ৰৱ হিচাপে থাকে আৰু আয়ন-আয়ন বিকৰ্ষণৰ বাবে অধঃক্ষিপ্ত নহয় । তেলেতীয়া মলিসমূহ জমা হৈ থকা মাইছেলবোৰ কাপোৰৰ ওপৰত ৰৈ যায়, আৰু কাপোৰবোৰ চাবোন পানীত ডুবাই থুকুচি বা জোকাৰি দি কাপোৰৰ ওপৰৰ পৰা চাবোনৰ মাইছেলবোৰ আঁতৰ কৰা হয়। এনেদৰে মলিন কাপোৰৰ পৰা চাবোনৰ মলিবোৰ আঁতৰ হয় আৰু আমি মলি বা ধূলিমুক্ত পৰিষ্কাৰ কাপোৰ পাওঁ ।

অতিৰিক্ত প্ৰশ্ন

1. কাৰ্যকৰী মূলকবোৰ কি? দুটা উদাহৰণ দিয়া।

উত্তৰ :- হাইড্ৰ’কার্বন শৃংখল এটাত হাইড্ৰজেন পৰমাণু প্রতিস্থাপিত কৰা বিষম পৰমাণু বা পৰমাণু সমষ্টিটোৱেই হ’ল কাৰ্যকৰী মূলক। যেনে – এলক’হল, এলডিহাইড, কিট’ন ।